Fiiller (Eylemler)

1. Yapılarına Göre Fiiller

Yapılarına göre fiiller; basit, türemiş ve birleşik fiiller olarak üç gruba ayrılır:

a) Basit Fiiller

Yapım eki almamış fiillerdir. Basit yapılı sözcüklerde olduğu gibi basit yapılı fiiller de anlamı değişmeyeceği için çekim eki alabilirler.

Fiillerde çekim ekleri zaman ve kişi ekleridir. Zaman ve kişi eki ile çekimlenmiş fiiller basit yapılı olarak kabul edilir.

Örnek:

Her insan kitaplardan bir şeyler öğrenir.
öğren-ir ("-ir" geniş zaman eki olduğu için fiilimiz basit yapılıdır.)
Onlar da bizimle pikniğe gelecekler.
Gel-ecek-ler ("-ecek" gelecek zaman eki, "-ler" kişi eki olduğundan basit yapılıdır.)

b. Türemiş Fiiller

Bir ya da birden fazla yapım eki almış fiil gövdelerine türemiş fiil denir.

Türemiş fiiller, iki şekilde oluşur:
1) İsim veya isim soylu sözcüklerden türetilmiş fiiller
2) Fiil kök veya gövdelerinden türetilmiş fiiller

b.1. İsimden Türemiş Fiiller

İsim veya isim soylu sözcüklere yapım eki getirilerek türetilen fiillerdir.

Örnek:

göz-et (Göz (isim) -et (isimden fiil yapım eki))
pas-lan (Pas (isim) -lan (isimden fiil yapım eki))
hazır-la (Hazır (isim) -la (isimden fiil yapım eki))
yaş-a, pay-la, iyi-leş, yer-leş

b.2. Fiilden Türemiş Fiiller

Fiil kök veya gövdelerine yapım eki getirilerek türetilen fiillerdir.

Örnek:

çık-ar (çık (fiil) -ar (fiilden fiil yapım eki))
kov-ala (kov (fiil) - ala (fiilden fiil yapım eki))
al-ın, oku-t, bak-ış, kır-dır-t, yaz-dır-ıl

c. Birleşik Fiiller

Yeni bir eylemi karşılamak üzere, en az iki sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan fiillere birleşik fiil denir. Birleşik fiili oluşturan kelimeler biri veya her ikisi fiil olabilir. Ama en az biri fiil olmalıdır.

Birleşik fiiller üç grupta incelenir:

c.1. Kurallı Birleşik Fiiller

İki fiilin yan yana gelerek kaynaşıp birleşmesi ile oluşan fiillerdir.

Kuralları birleşik fiiller dörde ayrılır:

c.1.1. Yeterlilik Fiilleri

Fiil tabanına "-ebilmek" getirilerek yapılır. Fiile "gücü yetmek" ya da "olasılık" anlamı katar.

Örnek:

Sen aklına koyduğun her şeyi başarabilirsin. (gücü yetmek anlamı katmış)
Yarın hava güzel olursa, pikniğe gidebiliriz. (olasılık anlamı)

Not: Yeterlilik fiillerinin olumsuz biçiminde "bil-" fiili düşer, -e(a) ünlüsü kalır.

koş - a - bil - mek
koş - a - ma - mak
gel - e - bil - ir
gel - e - mez

c.1.2. Tezlik Fiilleri

Fiil tabanına "-ivermek" getirilerek yapılır. Fiile "tezlik (çabukluk)" ya da "beklenmezlik, birdenbirelik ve kolaylık" anlamı katar.

Örnek:

Balonlar amcanın elinden uçuverdi. (tezlik anlamı katmış)
Soruları zor olsa da çözüveriyor. (kolaylık anlamı)

Not: Tezlik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır: “-ma, -me” olumsuzluk eki ya yardımcı fiilden sonra getirilir ya da ana fiilden sonra getirilir.

bit - iver - di
bit - me - yiver - di
bit - iver - me - di

c.1.3. Sürerlik (Süreklilik) Fiilleri

Fiil tabanına "- e kalmak, -e gelmek, -e durmak, -e koymak" getirilerek yapılır. Fiile "devam etme, sürme" anlamı katar.

Örnek:

Siz maçı izleyedurun. (izlemeye devam edin anlamı taşımaktadır.)
Giden geminin ardından bakakaldı.
Bu masal yıllardır bu şekilde anlatılageldi.

Not: Sürerlilik fiillerinin olumsuzu yoktur.

c.1.4. Yaklaşma Fiilleri

Fiil tabanına "- e yazmak" getirilerek yapılır. Fiilin gerçekleşmesine çok yaklaşıldığı anlamı katar.

Örnek:

Çocuk ayağı takılınca düşeyazdı. (Neredeyse düşecekti.)
Fayton adama çarpayazdı. (Neredeyse çarpacaktı.)

Not: Yaklaşma fiillerinin olumsuzu yoktur.

c.2. Yardımcı Eylemle Yapılan Birleşik Fiiller

Kökü isim olan bir sözcüklerle "olmak, etmek, kılmak, eylemek" yardımcı fiillerinden biriyle oluşan fiillerdir.

Örnek:

Öğretmen hazırladığım ödevi kabul etti.
Farz et ki ben de sizinle geldim.
Benimle konuşmaya mecbur kaldı.

Not: Yardımcı eylemle birleşik fiil oluşturulurken ses türemesi veya ses düşmesi olursa yardımcı fiile isme bitişik yazılır.

hissetti (his - etti)
devretti (devir - etti)

c.3. Deyimleşmiş (Anlamca Kaynaşmış) Birleşik Fiiller

Genellikle iki sözcüğün de anlamını kaybederek kaynaşması sonucu oluşan fiillerdir.

Örnek:

Annem yaptıklarımı görünce küplere bindi.
gördüğü karşısından ağzı açık kaldı.