top of page

Kökler

Kök, bir sözcüğün anlamını taşıyan en temel ve değişmez parçasıdır. Dilimizdeki her kelime, anlamını kökünden alır. Örneğin, "balıkçı" sözcüğünde "balık", kelimenin köküdür ve tek başına anlamlıdır.

UYARI:

"bal" ve "balıkçı" sözcükleri arasında şekil benzerliği olmasına rağmen anlam ilişkisi yoktur. Bu yüzden "balıkçı" kelimesinin kökü "bal" değil, "balık"tır.

​"balık" ve "balıkçı" sözcükleri arasında anlam ilişkisi vardır; "balıkçı", "balık" köküne sahip ve üzerine "-çı" eki eklenmiş bir yapıdır.

Not:

  1. Türkçede kök genellikle sözcüğün başında yer alır. Türkçe, sondan eklemeli bir dildir, yani ekler kökün sonuna eklenir. 
    Örnek:
    "tatlıcılar" kelimesinde "tat" köküne sırasıyla "-lı", "-cı" ve "-lar" ekleri eklenmiştir.

  2. Köke eklenen ekler, kökün yapısında değişiklik yapmazlar. Kökün anlamı genişletilir veya değiştirilir ama kökün temel yapısı korunur.
    Örnek:
    "Gözlemek" örneğinde "göz" köküne "-le" ve "-mek" ekleri eklenerek fiil oluşturulmuştur ancak "göz" sözcüğünde bir değişiklik meydana gelmemiştir.

  3. İstisnai Durumlar:
    Türkçede bazı durumlar, genel dil kurallarının dışında kalabilir. Örneğin, "ben" ve "sen" sözcüklerine "-e" hali eki eklendiğinde "bana" ve "sana" şekilleri oluşur ve bu, normal ek ekleme kurallarının dışındadır.

1. İsim Kökler

İsim kökleri, varlıkların, kavramların, yerlerin veya duyguların adını veren kelime parçalarıdır. Bu kökler cümle içerisinde çeşitli görevler üstlenebilir ve dilimizde genellikle en fazla üç heceden oluşurlar.

 

 !  İsim kökleri "-mak / -mek" gibi mastar eklerini almazlar, bu onların isim kökü olduğunun bir göstergesidir.

Örnekler: 

  • “su, dağ, ev, çiçek, deniz”
    Bu kelimeler tek başlarına anlamlıdır ve cümle içinde doğrudan nesne olarak kullanılabilirler.

 

  • “çiçekçi” sözcüğünün kökü “çiçek”tir ve burada "-çi" ekiyle meslek adı türetilmiştir. "Çiçek" kelimesine "-mek" veya "-mak" eklenemez, bu da onun bir isim kökü olduğunu gösterir.

Yansıma Kelimeler

Yansıma kelimeler, ses taklitlerine dayanan kelimelerdir ve isim kökü olarak kabul edilirler.

Örnekler: 

"cık, tık, gür, mır, kır, çıt"

Bu ses taklitleri genellikle doğada veya günlük yaşamda duyulan sesleri ifade eder ve isim kökü olarak işlev görürler.

2. Fiil (Eylem) Kökler

Fiil kökleri, iş, oluş veya durumları ifade eden temel kelime parçalarıdır. Türkçede, fiil kökleri "-mak" veya "-mek" mastar eklerini alarak tam anlamını kazanan sözcüklerdir.

Özellikler:

  • Fiil kökleri, cümle içinde çeşitli zaman ve kip ekleriyle çekimlenebilir.

  • Bu kökler, tek başlarına genellikle anlam taşımazlar; mastar ekiyle birlikte anlamlı hale gelirler.

Örnekler: 

  • “koş-, yaz-, çal-, düş-, oku-”
    "Koş-" köküne "-mak" eki eklenerek "koşmak" fiili oluşturulur. Bu, "koş-" kelimesinin bir fiil kökü olduğunu gösterir.

 

  • "Oku-" kökünden "okumak" fiili türetilir, ve "okul" sözcüğü bu kökten gelir. "Oku-" fiil kökü, eğitimle ilişkili bir isim olan "okul" için temeldir.
     

  • "Çal-" kökü, "çalmak" fiilini oluştururken, "çalgı" sözcüğü bu fiil kökünden türetilmiş bir isimdir.

Not:

Fiil köklerine "-mak" veya "-mek" eki eklendiğinde, kelimenin anlamlı bir eylemi ifade ettiği görülür. Bu ekleme işlemi, kökün fiil kökü olduğunu kanıtlar.

"koş-" köküne "-mak" eki ekleyerek "koşmak" fiilini elde ederiz, bu da "koş-" kelimesinin bir fiil kökü olduğunu belirtir.

UYARI:

Bir sözcüğün isim kök mü fiil kök mü olduğunu anlamının en kolay yolu sonuna         "-mek / -mak" eklemektir. Bunu yaparken sözcüğün ortak kök olma ihtimalini de unutmamalıyız.

3. Ortak Kök

Ortak kökler, hem isim hem de fiil olarak kullanılabilen kelime parçalarıdır. Bu köklerde isim ve fiil arasında doğal bir anlam ilişkisi bulunur.

Örnekler: 

  • Boya / Boya-
    Boya: Renk vermek için kullanılan maddeye verilen isimdir.
    "Resmini tamamlamak için kırmızı bir boyaya ihtiyacı vardı" (Boya = İsim)
    Boya-: Bir şeye renk verme işidir. Bu nedenle de fiildir.
    "Resmin bitmesi için boyamak gerekiyordu. (boya- = Fiil)
     

  • Barış / Barış-
    Barış: Uyum, karşılıklı anlayış ve hoşgörü ile oluşturulan ortama verilen isimdir.
    "İki devlet arasında uzun bir süre sonra barış sağlandı. (Barış = İsim)
    Barış-: İki taraf aralarındaki dargınlığı kaldırmak anlamına gelen bir fiildir.
    "İki taraf da barışmak istiyordu." (Barış- = Fiil)

4. Sesteş Kök

Sesteş kökler, yazılışları aynı olmasına karşın anlam ve tür açısından farklılık gösteren köklerdir. Bu kökler, dilde farklı kavramları ifade eder ve birbirleriyle anlam bakımından ilişkili değillerdir

Örnek:  

Dal- / dal

  • Dal-: Suya dal. 
    “Dal-” sözcüğü burada  suyun içine bütün vücuduyla ve hızla girmek anlamında kullanılmıştır. Fiildir.

 

  • Dal: Ağacın dalı kırıldı.
    “Dal” sözcüğü burada ağacın gövdesinden ayrılan kollardan her birine verilen isim anlamında kullanılmıştır. İsimdir.

​

Bu örneklerden de görüldüğü gibi "sesteş kökler" arasında anlam ilişkisi bulunmaz.

UYARI:

  • Ortak köklerin kendi arasında bir anlam ilişkisi vardır. 

  • Sesteş köklerin ise aralarında anlam ilişkisi yoktur.

bottom of page