Ekler

Ekler, sözcükleri oluşturmak ve çeşitlendirmek için kullanılan ses veya hece gruplarıdır. Ekler, iki ana kategoriye ayrılır: yapım ekleri ve çekim ekleri.

Türkçede Eklerin Özellikleri:

1. Yapım ve Çekim Eklerinin Kullanım Sırası

Türkçede, sözcüklere anlam katma ve onları cümle içinde işlevsel hâle getirme sürecinde, yapım ekleri temel role sahiptir. Yeni bir sözcük türetmek için öncelikle yapım ekleri kullanılır.
Örneğin, "kömür" kelimesine "-lük" yapım eki ekleyerek "kömürlük" türetilir, sonra bu kelimeye çekim eki eklenerek "kömürlük-ten" elde edilir.
Yapım eklerinin ardından çekim ekleri gelir, ancak genelde çekim ekinin üzerine yeni bir yapım eki eklenemez.

2. Ünlü Uyumu ve Ses Değişimi

Türkçe ekler, dilin temel özelliklerinden biri olan ünlü uyumu kurallarına uyar. Bu kurala göre ekler, eklenildikleri kelimenin son ünlüsüne bağlı olarak ses değişimine uğrar.
Geçmiş zaman eki olan "-di" farklı şekillerde karşımıza çıkar: "geldi", "kaldı", "oturdu", “döndü” gibi. Burada "-di" eki, kökün son ünlüsüne göre "-di", "-dı", "-du", "-dü" şeklinde değişir.
Ancak tüm ekler bu kurala uymaz. "-yor", "-ken", "-ki", "-leyin", "-mtrak", "-gil" gibi ekler ünlü uyumuna tabi olmaz ve sabit kalırlar. Örneğin, “Geliyor”

3. Eklerin Yazımı

Ekler, genellikle kendilerinden önce gelen kelimeyle bitişik yazılır. Bu, Türkçe'nin yazım kurallarının temel bir prensibidir.

1. Yapım Ekleri

Yapım ekleri, kök veya başka bir sözcüğe eklenerek yeni bir kelime oluşturur ve bu kelimeye farklı bir anlam kazandırır.

Örnekler:

"Su" + "luk" = "suluk": Burada "-luk" eki, "su" kelimesine yeni bir anlam katmış ve "içmek için kullanılan su kabı" anlamını oluşturmuştur.
"Kapı" + "cı" = "kapıcı": "-cı" eki, meslek ismi türetmiştir.
"Gez" + "gin" = "gezgin": "-gin" eki, "gezmeyi seven kişi" anlamını katmıştır.

1. 1. İsimden İsim Yapım Ekleri

Bu ekler, isim köklerine eklenerek yeni isimlerin oluşturulmasını sağlar. Yani, bir isimden başka bir isim türetmek için kullanılır.

Örnekler:

Kök: "kitap" – İsim kökü

-lık: Kitaplık (kitaplar için kullanılan dolap)

Kök: "saat" – İsim kökü

-ci: Saatçi (saat satan kişi)

İsimden İsim Yapım Eklerine Bazı Örnekler:

-lik: Ağaçlık, gözlük, evcilik, fidanlık...
-li: şekerli, kirli, acılı...
-siz: dertsiz, şapkasız, yolsuz, penceresiz...
-cil: evcil, etçil, bencil...
-cık: kulakçık, maymuncuk, minicik, küçücük...
-daş: Yurttaş, derttaş (dert ortağı), arkadaş...
-inci: ikinci, onuncu, sonuncu...
-msı: tatlımsı, sarımsı…
-sal: yazınsal, sayısal, bölgesel...
-ıt: yaşıt...
-tı: gümbürtü, şıngırtı...

1. 2. İsimden Fiil Yapım Ekleri

Kök ya da gövde durumundaki isimlere eklenerek fiil (eylem) oluşturan yapım eklerine, isimden fiil yapım ekleri denir. Oluşturulan fiil gövdesi ile yapım ekinin eklendiği kök ya da gövde arasında anlam ilişkisi bulunur.

Örnekler:

Kök: Göz (İsim kök)
-le: Gözle- (İsim kökü fiile dönüştü. Gözlemek.
Kök: Mektup (İsim kök)
-laş: Mektuplaş- (İsim kökü fiile dönüştü. Mektuplaşmak)

İsimden Fiil Yapım Eklerine Bazı Örnekler:

-a: yaşa-, tüne-, oy(u)na-, boşa-, kana-...
-at: gözet-, yönet-, kanat-...
-de: fısılda-, çıtırda-, horulda-, gürülde-, tıkırda-...
-el/-al: azal-, boşal-, çoğal-, düzel-, daral-...
-kır: haykır-, fışkır-...
-l: sivril-, incel-, doğrul-, kısal– yükse(k)l-...
-le/-la: sula-, başla-, yaylala-, suçla-, bağışla-, hafifle-, avla-, çınla-...
-len/-lan: hoşlan-, dertlen-, içlen-, evlen-, canlan-...
-leş/-laş: dertleş-, mektuplaş-, sözleş-, kötüleş-, iyileş-, sağlamlaş-...
-mse/msa: küçümse-, azımsa-, benimse-, özümse-...
-r/-ar/-er: bozar-, morar-, karar-, sar(ı)ar-...
-se: önemse-, garipse-, susa-, kanıksa-...

1. 3. Fiilden İsim Yapım Ekleri

Kök ya da gövde durumundaki fiillere eklenerek isim soylu sözcükler oluşturan yapım eklerine, fiilden isim yapım ekleri denir. Oluşturulan isim gövdesi ile yapım ekinin eklendiği kök ya da gövde arasında anlam ilişkisi bulunmalıdır.

Örnekler:

Kök: Sev- (Fiil kök)
-gi: Sevgi (Fiil kökü isme dönüştü.)
Kök: Düşün- (Fiil kök)
-ce: Düşünce (Fiil kökü isme dönüştü.)

Fiilden İsim Yapım Eklerine Bazı Örnekler:

-ak/ek: durak, korkak, bıçak, ürkek, kaçak, yatak, dönek, konak...
-anak/-enek: olanak, seçenek, görenek, gelenek...
-ce: eğlence, düşünce, söylence...
-ç: sevinç, inanç, usanç, utanç...
-e/-a: süre, dize...
-ecek/-acak/-cak: içecek, giyecek, açacak, yakacak, salıncak…
-er/-ar/-ır/-ir/-ur/-ür/-r: okur, yazar, gider, gelir...
-ge/-ga: süpürge, bölge, bilge...
-gıç/-giç: dalgıç, başlangıç, bilgiç, sorguç...
-gi: görgü, vergi, algı, saygı, sergi, duygu, saygı, örgü, askı, atkı, tutku...
-gın: salgın, olgun, dalgın, bilgin, durgun, soygun, kızgın, kırgın...
-gan/-gen/-ken/-kan: alıngan, atılgan, çekingen, üretken, çalışkan, unutkan...
-ı/-i: sıkı, yazı, doğu, batı, koşu, artı, örtü, yapı, korku, sürü, sayı...
-ıcı/ici: satıcı, alıcı, bakıcı, yırtıcı, geçici, dinleyici, görücü, kalıcı...
-ım/im: giyim, sayım, seçim, yatırım, alım, satım, uyum, ölüm…
-ın/-in: ekin, akın, yığın, tütün, gelin...
-ış/-iş: yürüyüş, dikiş, kaçış, biliş...
-ıntı/inti: söylenti, yaşantı, esinti, toplantı, sarsıntı, alıntı...
-ıt/-it: yakıt, geçit, sarkıt, dikit, ölçüt...
-k/-ık/-ik/-uk/-ük: açık, kırık, bölük, soğuk, kırık, karışık, çürük...
-mek/-mak: çakmak, ekmek, yemek, kaymak...
-ma: danışma, konuşma, dondurma, kavurma, bağlama, işletme, asma...
-maca/-mece: kurmaca, kesmece, bulmaca, gülmece...
-nç: korkunç, basınç, övünç, gülünç...
-sel/-sal: uysal, işitsel, görsel…
-tı/-ti: karartı, belirti, kızartı, bağırtı...

1. 4. Fiilden Fiil Yapım Eki

Kök ya da gövde durumundaki fiillere eklenerek yeni bir fiil oluşturan yapım eklerine, fiilden fiil yapım ekleri denir. Oluşturulan fiil gövdesi ile yapım ekinin eklendiği kök ya da gövde arasında anlam ilişkisi bulunmalıdır.

Örnek:

Kök: Anla- (Fiil Kök)
-t: Anlat- (Fiilden farklı bir fiile dönüşmüş.)
Kök: Kaç- (Fiil Kök)
-ır: Kaçır- (Fiilden farklı bir fiile dönüşmüş.)

Fiilden Fiil Yapım Eklerine Bazı Örnekler:

-ar/-ır/-ir/-ur/ür: kopar-, çıkar-, batır-, kaçır-, içir-, uçur-, düşür-...
-dır/-dir/-dur/-dür: kırdır-, yazdır-, bıktır-, sevdir-, gerdir-, koştur-...
-ele/-ala: itele-, kovala-, silkele-...
-ı/-ü: sürü-, kazı-...
-ıl/-il/-ul/-ül: katıl-, atıl-, ay(ı)rıl-, itil-, sorul-, yorul-, soyul-, görül-, çözül-...
-ımsa/-ümse: gülümse-, anımsa-...
-n/-ın/-in/-un/-ün: yıkan-, taran-, bakın-, bilin-, soyun-, görün-, sürün-, alın-...
-ş/-ış/-iş/uş/-üş: bekleş-, sealmlaş- kaçış-, atış-, uçuş-...
-t/-ıt/-it/-ut/-üt: ağlat-, kızart-, yürüt-, okut-, anlat-, ağlat-, akıt-, korkut-, ürküt-...

2. Çekim Ekleri

Çekim ekleri, Türkçe'de kelimelere eklenerek o kelimelerin cümle içerisindeki görevini ve işlevini belirler. Bu ekler, isimleri, sıfatları, zarfları ve fiilleri çekime uğratır, bu sayede sözcükler cümlenin öğeleri olarak yerlerini alır. Çekim ekleri, kelimelerin zaman, şahıs, sayı, durum ve yönelme gibi özelliklerini değiştirir.

Örnek:

Kardeş motor kırmızı.
Kardeşimin motoru kırmızıdır.
Renkli yazılmış ekler çekim ekidir. Bu ekler cümleden çıkarıldığında cümleden geriye birbiri ile alakasız 3 kelime kalır. Örnekte görüldüğü gibi çekim ekleri sözcüklerin anlamını değiştirmez. Çekim ekleri sözcükleri birbiri ile alakalı hale getirip anlamlı bir cümle oluşturulmasına yardım eder.

UYARI:

Çekim ekleri kökün anlamını değiştiremez. Sadece o kelimeyi cümleye uygun hale getirir.

2. 1. İsim (Ad) Çekim Ekleri

İsim çekim ekleri, isimlere ve isim soylu sözcüklere eklenerek bu kelimelerin cümle içindeki işlevlerini belirler, onları diğer sözcüklerle ilişkilendirir ve çeşitli durumları ifade eder.

2. 1. 1. Çokluk (Çoğul) Eki (-lar / -ler)

Birden fazla varlık ya da kavramı ifade etmek için kullanılır.

Örnek:

Ağaçlar rüzgarda hışırdadı.
İnsanlar toplumun temelini oluşturur.
Kediler gece aktiftir. (“çokluk” anlamı)

Çokluk eki “-ler / -lar” farklı anlamlar da oluşturur:

Beş yaşlarında bir çocuk gördüm. (“yaklaşık” anlamı)
Sabahları koşarım. (“her” anlamı)
Alperler bugün bize gelecek (“aile” anlamı)

2. 1. 2. Durum (Hâl) Ekleri (-i, -e, -de, -den)

Belirtme, yönelme, bulunma ve ayrılma durumlarını ifade eder.

a) Belirtme Hal Eki (-i / -ı / -u / -ü):

Oyunu izledik.
Çiçeği suladı.

UYARI:

Belirtme hal eki (-i) ile iyelik hal eki (-i) birbirine karıştırılmamalıdır.

Örnek:

Ev-i kiraladık. (Belirtme hal eki)

(Onun) ev-i burada değil. (İyelik “sahiplik” eki)

b) Yönelme Hal Eki (-e / -a):

İsme gelen “-e/-a” ekidir.

Okula gidiyorum.

Markete uğradım.

c) Bulunma Hal Eki (-de / -da / -te / -ta):

Durum, zaman, yer bildirir.

Sınıfta bekliyorum. (Yer)

Ağustosta tatile gideceğiz. (Zaman)

UYARI: Bulunma hal eki(-de/-da) ile bağlaç olan (de/da) birbirine karıştırılmamalıdır. Bağlaç olan (de/da) sözcük olduğundan her zaman ayrı yazılır.

d) Ayrılma Hal Eki (-den / -dan / -ten / -tan):

Yer, zaman, sebep ve karşılaştırma bildirir.

İşten çıkıyorum. (Yer)

Okuldan geldim. (Yer)

Soğuktan dondum. (Sebep)

Ali’den daha çalışkandır. (Karşılaştırma)

Sabahtan yola çıktık. (Zaman)

2. 1. 3. İlgi (Tamlama) Ekleri (-ın / -in / -un / -ün)

Bir ismi başka bir isimle ilişkilendirir. Belirtili isim tamlaması kurar.

Örnek:

Annemin çantası çok şık.
Arkadaşının evi büyük.

2. 1. 4. İyelik (Aitlik) Ekleri (-m, -n, -i, -miz, -niz, -leri)

İsimlere eklenerek sahiplik veya aitlik bildirir.

Örnek:

Kitabımı unuttum. (Benim)
Telefonun çalıyor. (Senin)
Otomobili çok pahalı. (Onun)
Kitabımızı unuttuk. (Bizim)
Telefonunuz çalıyor. (Sizin)
Otomobilleri çok pahalı. (Onların)

UYARI: Belirtme hal eki (-i) ile iyelik hal eki (-i) birbirine karıştırılmamalıdır.

Örnek:

Ev-i kiraladık. (Belirtme hal eki)

(Onun) ev-i burada değil. (İyelik “sahiplik” eki)

2. 1. 5. Eşitlik Ekleri (-ca / -ce / -ça / -çe)

Benzerlik, topluluk veya karşılaştırma anlamı katar.

Örnek:

Kızkardeşimle boyca eşitiz. (karşılaştırma)
Çocukça bir heyecan yaşadı. (benzerlik)
Grupça karar verdik. (topluluk, birlikte)

2. 2. Fiil (Eylem) Çekim Ekleri

Fiillerin kullanımında, belirli kurallara göre şekil değiştirmesini sağlayan ekler vardır. Bu ekler sayesinde fiilin zamanı, nasıl yapıldığı ve kim tarafından yapıldığı belirlenir. Fiil çekim eklerini iki ana kategoride ele alabiliriz:

Kip Ekleri
a) Bildirme (Zaman) Kipi
b) Dilek Kipi
Kişi (Şahıs) Ekleri

2. 2. 1. Kip Ekleri

a. Bildirme (Zaman) Kipleri

Eylemlerin zaman içerisinde ne zaman gerçekleştiğini belirtmek için çeşitli zaman kipleri kullanılır. Türkçede bu zamanlar dört ana başlık altında incelenir:

1) Geçmiş Zaman: Eylemin geçmişte gerçekleştiğini gösterir ve iki alt kategoriye ayrılır:

Bilinen Geçmiş Zaman (görülen/belirli geçmiş zaman) (-di / -dı / -du / -dü / -tı / -ti / -tu / -tü): Eylemin geçmişte gerçekleştiği ve konuşmacının bunu bizzat gördüğü, bildiği ya da emin olduğu durumları ifade eder.

Örnek:

Kahvaltıyı erkenden yaptım. (Bilinen)
Film sona erdiğinde herkes ağladı. (Görülen, tanık olunan)
Sesinden anlaşıldığına göre araba baya hızlıydı. (Duyularla kesinleşmiş)
Dünya 1945’te büyük bir savaştan çıkmıştı. (Bilimsel kesinlik)

Öğrenilen Geçmiş Zaman (duyulan/belirsiz geçmiş zaman) (-mış / -miş / -muş / -müş): Eylemin geçmişte gerçekleştiği ancak konuşmacının bunu bizzat şahit olmadığı, başkalarından duyduğu veya kesin olmayan durumları ifade eder.

Örnek:

Okulun bahçesine uzun süre beklemiş. (Başkasından öğrenilmiş.)
Seni görmeyeli çok değişmişsin. (Sonradan fark edilmiş.)

2) Şimdiki Zaman (-yor): Eylemin anlatıldığı an içerisinde gerçekleştiğini belirtir. Bu zaman, eylemin devam ettiği, yapıldığı ya da yapılma sürecinde olduğunu gösterir.

Örnek:

Kuşlar pencereden içeriye uçuyor.
"Uçuyor" kelimesindeki "-yor" eki, kuşların şu an içeriye uçma eyleminin devam etmekte olduğunu gösterir.
Bu kitabı anlamak için çok çabalıyorum.
"Çabalıyorum" kelimesindeki "-yor" eki, şu an devam eden bir çaba ve süreci ifade eder.

3) Gelecek Zaman (-ecek / -acak): Eylemin, konuşma anından sonra bir zaman diliminde gerçekleşeceğini ifade eder. Gelecek olan olaylar veya eylemler için kullanılır.

Örnek:

Okul bitince sinemaya gideceğiz.
Akşam yemeğini ben hazırlayacağım.
Sınav sonuçları yarın açıklanacak.

4) Geniş Zaman (-r / -(a)r / -(e)r / -(ı)r / -(i)r / -(u)r / -(ü)r): (Tüm zamanları kapsar): Genellikle genel geçerlik ifade eden, zaman kavramından bağımsız durumları gösterir. Bu zaman, Türkçede sıkça kullanılır ve genel doğruları, alışkanlıkları veya tekrar eden olayları ifade eder.

Örnek:

Kış aylarında erken yatarım.
"Yatarım" kelimesindeki "-ar" eki, bu eylemin genel bir alışkanlık olduğunu ve geçmişte, şimdiki zamanda ve gelecekte tekrarlanan bir durum olduğunu gösterir.
Her sabah erken kalkarız.
"Kalkarız" kelimesindeki "-ar" eki, her sabah gerçekleşen sürekli bir eylemi ifade eder, bu eylem zamanla sınırlı olmayıp genel bir durumu belirtir.
Aydınlık her zaman karanlığı yener.
"Yener" kelimesindeki "-er" eki, bu cümlenin genel bir gerçeği, her zaman geçerli olan bir yargıyı ifade ettiğini gösterir.

UYARI:

Geniş zamanın olumsuz biçiminde, diğer zaman kiplerinden farklı bir yapı kullanılır. Geniş zamanda, "-r" zaman eki olumsuz cümlede düşer ve yerine "-maz" ya da "-mez" ekleri getirilir. Diğer kiplerde ise olumsuzlukta “-me / -ma") kullanılır.

Örnekler:

Geçmiş Zamanın Olumsuzu:

Okudu → Okumadı

Geniş Zamanın Olumsuzu:

Okurum → Okumam

Okursun → Okumazsın

Okur → Okumaz

Okuruz → Okumayız

Okursunuz → Okurmazsınız

Okurlar → Okumazlar

b. Dilek Kipleri

Dilek kipleri, Türkçede bir dileği, isteği veya tasarlanan bir hareketi ifade etmek için kullanılır. Bu kiplerde zaman anlamı doğrudan bulunmaz; bunun yerine, eylemin gerçekleşme olasılığı, isteği ya da gerekliliği üzerine odaklanılır. Dilek kipleri dört ana başlık altında incelenir:

Gereklilik Kipi
Şart Kipi
İstek Kipi
Emir Kipi

1. Gereklilik Kipi (-meli / -malı):

Gereklilik kipi, Türkçede bir eylemin yapılmasının gerekli veya zorunlu olduğunu belirten bir kiptir. Bu kip "-meli" veya "-malı" ekleri ile oluşturulur ve eylemin gerçekleştirilmesinin önemini veya zorunluluğunu vurgular.

Örnekler:

Daha sağlıklı olabilmek için düzenli egzersiz yapmalısın.
"Yapmalısın" kelimesindeki "-malı" eki, düzenli egzersiz yapmanın gerekli olduğunu ifade eder ve bu eylemin yapılmasının önemi vurgulanır.
Bu proje için daha fazla araştırma yapmalıyız.
"Yapmalıyız" kelimesindeki "-malı" eki, projede başarılı olabilmek için daha fazla araştırma yapmanın zorunlu olduğunu belirtir.

2. Şart (Koşul) Kipi (-se / -sa):

Şart Kipi, Türkçede bir eylemin gerçekleşmesinin başka bir duruma veya koşula bağlı olduğunu ifade eden bir kiptir. Bu kip, fiil kökü veya gövdesine "-se" veya "-sa" ekleri eklenerek oluşturulur. Bu yapı, dileğe bağlı durumları veya şartlı koşulları belirtmek için kullanılır.

Örnekler:

Bu akşam sinemaya gitsek. (Dilek)
"Gitsek" kelimesindeki "-se" eki, bu cümlenin bir dilek veya öneri ifade ettiğini gösterir. Burada, sinemaya gitme eylemi, konuşmacının bir isteğine bağlı olarak sunulur.
Ödevlerini bitirsen dışarı çıkmana izin verebilirim. (Şart)
"Bitirsen" kelimesindeki "-se" eki, ödevlerin bitirilmesini bir şarta bağlar ve bu şart gerçekleşirse dışarı çıkma izninin verilebileceğini ifade eder.

3. İstek Kipi (-e / -a)

İstek kipi, Türkçede bir eylemin yapılmasının arzulandığını, istendiğini veya temenni edildiğini ifade eden bir kiptir. Bu kip "-e" veya "-a" ekleri ile oluşturulur ve genellikle "-elim", "-eyim" gibi kişi ekleriyle kullanılarak cümleye istek, dilek veya temenni anlamı katar.

Örnekler:

Beraber bir kahve içelim.
"İçelim" kelimesindeki "-e" eki, bu cümlenin birlikte kahve içme eylemini istek kipiyle ifade ettiğini gösterir ve bu eylemi gerçekleştirmek için bir istek veya öneri sunar.
Bu akşamki toplantıyı erkenden bitirelim.
"Bitirelim" kelimesindeki "-e" eki, toplantının erkenden bitirilmesi yönünde bir istek veya temenni olduğunu belirtir.

4. Emir Kipi ( – )

Emir kipi, Türkçede bir eylemin yapılmasının gerektiğini emir veya talimat şeklinde direktif vererek ifade eder. Bu kip, fiil kökünün doğrudan kullanılmasıyla oluşur ve özel bir eki yoktur. Ancak eylemin kim tarafından yapılacağını belirtmek için kişi ekleri kullanılır. Birinci tekil (ben) ve birinci çoğul (biz) şahıs için emir kipi kullanılmaz.

Örnekler:

Yolda dikkatli olun.

"Olun" kelimesi, burada emir kipi kullanılarak, dinleyicilere dikkatli olmaları yönünde bir talimat verir.

Sözleri dikkate alın.

"Alın" kelimesi, dinleyicilere verilen bir emri ifade eder, burada söylenenleri dikkate almaları istenir.

Toplantı saatini unutmayın.

"Unutmayın" kelimesinde emir kipi, olumsuz bir yapıda kullanılarak, dinleyicilere toplantı saatini unutmamaları yönünde bir talimat verilir.